اعتیاد به صفحه‌نمایش و استفاده زیاد از گوشی و شبکه‌های اجتماعی به یک مشکل فراگیر نوجوانان در سراسر جهان تبدیل شده. بسیاری از آنها ساعات طولانی صرف بازی‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی می‌کنند که باعث کاهش ارتباطات رو در رو و بروز مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و اُفت تحصیلی می‌شود.
در سمت دیگر خانواده‌ها و مدارس می‌کوشند راه‌حل‌هایی مانند محدود کردن استفاده از تلفن همراه را به کار بگیرند.
اصطلاحی به نام «دیجیتال دیتاکس» یا «سم‌زدایی دیجیتال» (Digital Detox) طی چند سال اخیر میان کاربران شبکه‌های اجتماعی رواج پیدا کرده. این اصطلاح به معنی دوری کردن یا محدود کردن خودآگاهانه‌ی استفاده از دستگاه‌‌های دیجیتال مانند گوشی، تبلت، کامپیوتر یا شبکه‌های اجتماعی برای بازسازی ذهن، کاهش استرس و بهبود ارتباط با دنیای واقعی است.
تجربه‌هایی مانند آنچه در این مقاله آمده، می‌تواند الهام‌بخش والدین و مسئولان آموزشی باشد تا با راهکارهای نوین، نوجوانان را در مسیر سلامت دیجیتال و تعادل استفاده از فناوری یاری کنند. هرچند ممکن است نسبت به برخی از آنها نظرات موافق یا مخالفی وجود داشته باشد:
کمپ سم‌زدایی دیجیتال!
در سال‌های اخیر، با گسترش بی‌رویه‌ی استفاده از تلفن‌های هوشمند، شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های آنلاین، بسیاری از نوجوانان تقریباً تمام ساعات بیداری خود را در فضای مجازی می‌گذرانند. آمارها نشان می‌دهد که نزدیک به نیمی از نوجوانان آمریکایی تقریباً همیشه آنلاین هستند.
این پدیده در کشورهای خاورمیانه از جمله ایران نیز رو به افزایش است. با دسترسی گسترده به اینترنت و گسترش گوشی‌های هوشمند، استفاده طولانی‌مدت نوجوانان از بازی‌های آنلاین، پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به یک نگرانی جدی برای خانواده‌ها و سیستم آموزش تبدیل شده است.
برای مقابله با این وابستگی، نوع جدیدی از کمپهای تابستانی در برخی کشورها شکل گرفته که مانند کمپ ترک اعتیاد عمل می‌کند و وابستگی شدید نوجوانان به گوشی و شبکه‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد. یعنی به کمک برنامه‌های خاص، به آنها کمک می‌کنند تا اعتیادشان را ترک کنند و به زندگی عادی برگردند.
در این نوع مراکز، با قطع کامل دسترسی به صفحه‌نمایش‌ها به نوجوانان کمک می‌کنند تا از دام اعتیاد دیجیتال رهایی پیدا کنند. برای این کار برنامه ویژ‌ه‌ای در نظر گرفته شده تا نوجوانان گوشی‌ها و کنسول‌‌های بازی خود را کنار بگذارند و به تعاملات اجتماعی رودررو بپردازند.
شروع سخت و مقاومت نوجوانان
به گفته‌ی مدیر یکی از این کمپ‌ها، بیشتر شرکت‌کنندگان در ابتدا علاقه‌ای به حضور در این برنامه ندارند. حدود ۷۰ درصد آنها پسران گیمر و ۳۰ درصد دخترانی در محدوده سنی ۱۳ تا ۱۷ سال هستند که به شبکه‌های اجتماعی وابسته‌اند. برخی حتی تلاش کرده‌اند از کمپ فرار کنند یا دست به اعتصاب غذا بزنند. در یک مورد، نوجوانی تا سه روز غذا نخورد و در نهایت به بیمارستان منتقل شد.
بازرسی پیش از ورود و قوانین سفت و سخت
در بدو ورود، وسایل نوجوانان بررسی می‌شود تا مطمئن شوند که هیچ ابزار دیجیتالی همراه‌شان نیست. هرچند، مواردی هم گزارش شده که شرکت‌کنندگان همراه خود چند گوشی داشته‌اند و آنها را پنهان کرده‌اند. یکی از نوجوانان سه گوشی به کمپ آورده بود و آخرین دستگاه او پس از لو رفتن هم‌اتاقی‌اش کشف شد!
نظم روزانه و تغییر سبک زندگی
زندگی در کمپ سم‌زدایی دیجیتال، بر اساس برنامه‌ای دقیق پیش می‌رود: ساعت ۹:۳۰ شب خوابگاه‌ها بسته می‌شوند، چراغ‌ها را ساعت ۱۰ خاموش می‌کنند و بیدارباش رأس ۶:۳۰ صبح است. این نظم، برخلاف عادت بسیاری از نوجوانان، به‌ویژه گیمرها است که تا نیمه‌شب یا بیشتر بیدار می‌مانند. به همین دلیل برای آنها چالش‌برانگیز است.
رژیم غذایی نیز تغییر می‌کند: خوراکی‌های ناسالم مانند چیپس و نوشیدنی‌های انرژی‌زا جای خود را به وعده‌های غذایی منظم می‌دهد.
ایجاد ارتباط با دیگران
بیشتر نوجوانانِ حاضر در کمپ، مهارت‌های اجتماعی ضعیفی دارند، ارتباط برقرار کردن بلد نیستند، حرف‌هایشان پر از کلمات مخفف و کوتاه‌شده است، ارتباط چشمی ندارند، جملات‌شان را کامل ادا نمی‌کنند و زیر لب صحبت می‌کنند.
اما در کمپ، آنها باید با یک یا دو هم‌اتاقی زندگی کنند. این وضعیت در ابتدا برای همه ناخوشایند است، چون با شرایط مخالف هستند و از والدین و مسئولان کمپ ابراز نارضایتی می‌کنند. اما با گذشت زمان، دوستی‌ها و همدلی‌‌های عمیقی شکل می‌گیرد.
فعالیت‌ها و آموزش‌‌های جانبی
کمپ فقط محدود به دور کردن نوجوانان از شبکه‌ای اجتماعی نیست. فعالیت‌هایی مانند سفر هفتگی به کنار دریا، کلاس‌های سواد مالی و دوره‌های «سواد دیجیتال» نیز در دستور کار قرار دارد. یکی از اهداف اصلی این آموزش‌‌ها، آگاه کردن نوجوانان از مدل‌های کسب و کار شرکت‌های فناوری است که زمان و پول کاربران را هدف می‌گیرند.
بازگشت داوطلبانه
مدیر یکی از این کمپهای سم‌زدایی دیجیتال می‌گوید: «وقتی برنامه را شروع کردیم، فکر نمی‌کردیم کسی سال بعد برگردد، اما هر سال یکی دو نفر داوطلبانه بازمی‌گردند.»
هدف آن‌هایی که به کمپ برمی‌گردند استفاده‌ی مجدد از برنامه نیست، بلکه می‌خواهند به تازه‌‌واردها کمک کنند و تجربیات خود را در رابطه با ترک اعتیاد دیجیتال، با آنها به اشتراک بگذارند و به آنها بگویند: «من پارسال جای تو بودم و می‌بینی که الان حالم خوب است.»
آغاز یک نگاه تازه به زندگی
تجربه کمپهای سم‌زدایی دیجیتال نشان می‌دهد که قطع کامل دسترسی به فناوری، بخصوص برای نسلی که با اینترنت و ابزارهای هوشمند بزرگ شده، سخت است، اما می‌تواند شروع یک تغییر مثبت باشد. هدف این کمپ‌ها این است که نه فقط با حذف دائمی تکنولوژی، بلکه با ایجاد تعادل و آموزش استفاده‌ی آگاهانه، نوجوانان را در کنار دنیای مجازی، برای زندگی واقعی نیز آماده کنند.
۱۰ نشانه اعتیاد دیجیتال در نوجوانان
دیمون زاهاریادس (Damon Zahariades) در کتاب سم‌زدایی دیجیتال، عوارض اعتیاد به اینترنت و فناوری‌های نوین را توضیح می‌دهد و راهکارهای خوبی برای غلبه بر این نوع اعتیاد و ایجاد تعادل بیشتر در زندگی ارائه می‌دهد. ترجمه‌ی فارسی این کتاب نیز موجود است.
در بخشی از این کتاب ۱۰ نشانه‌ای را معرفی می‌کند که می‌تواند بیانگر اعتیاد فرزند شما به اینترنت باشد. آنها در ادامه می‌خوانید.
- هر زمان که گوشی زنگ می‌خورد یا می‌لرزد، دستش را به سمت آن دراز می‌کند.
- اگر بعد از دریافت پیام، آن را نخواند، مضطرب می‌شود.
- اگر نتواند آنلاین شود، بی‌قرار می‌شود و پرخاشگری می‌کند.
- هر زمان که در شبکه‌های اجتماعی سیر می‌کند، احساس رضایت و خوشحالی دارد.
- دیگر در فعالیت‌هایی که زمانی از آنها لذت می‌برد، شرکت نمی‌کند.
- خوابش را فدا می‌کند تا زمان بیشتری را آنلاین باشد.
- گوشی یا تبلت را با خودش به دستشویی می‌برد.
- مهارت‌های اجتماعی او آن‌قدر ضعیف شده که دیگر در جمع احساس خوبی ندارد.
- در تلاش برای محدود کردن استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فناوری ناموفق عمل کرده است.
- تأخیر در انجام دادن تکالیف یا عمل به تعهدات وجود دارد و این موضوع برایش به عادت تبدیل شده است.
راهنمای والدین برای مقابله با اعتیاد دیجیتال فرزندان
اعتیاد به اینترنت در نوجوانان مشکلی است که باید با دقت و مدیریت هوشمندانه والدین رفع شود. شاید در ایران کمپهای ترک اعتیاد دیجیتال وجود نداشته باشد، اما با انجام چند راهکار ساده می‌توان به والدین در کنترل و کاهش این وابستگی کمک کرد.
۱. شناسایی مشکل
والدین باید با هم هماهنگ باشند و درباره‌ی اهداف مشترک برای کاهش اعتیاد دیجیتال فرزندشان توافق کنند. در خانواده‌های تک‌والد، پدر یا مادر باید برای مواجهه با واکنش‌های هیجانی فرزندش آماده باشد و احساسات او را تأیید کند، اما روی موضوع استفاده از اینترنت متمرکز شود.
۲. محبت کردن و ایجاد اعتماد
صحبت کردن با فرزندتان را با ابراز علاقه و نگرانی شروع کنید و تغییرات منفی در رفتارش را مطرح کنید. از او بخواهید زمان و نوع استفاده از شبکه‌های اجتماعی را ثبت کند تا حس همکاری و اعتماد بین شما شکل بگیرد.
۳. افزایش آگاهی درباره فناوری
والدین باید دانش کافی و به‌روز درباره اینترنت، فضاهای مجازی و سایر فناوری‌ها داشته باشند تا بتوانند استفاده فرزند را بهتر مدیریت کنند. سعی کنید آگاهی بیشتری در این رابطه به دست بیاورید و درباره سایت‌ها و برنامه‌هایی که فرزندتان استفاده می‌کند، اطلاعات کسب کنید و ضمنا نوشدارو را همیشه دنبال کنید. ما سعی می‌کنیم شما را در این رابطه به‌روز نگه‌داریم.
۴. تعیین قوانین و محدودیت‌های معقول
به‌جای محروم کردن کامل فرزند خود، با او همکاری کنید و زمان استفاده محدود و مشخصی را برای گشتن در فضاهای مجازی یا بازی کردن در نظر بگیرید. برنامه زمانی دقیقی برای او تعیین کنید تا به مرور به آن عادت کند.
۵. تعیین «منطقه‌ی بدون تکنولوژی» در خانه
یک اتاق یا بخشی از خانه را کاملاً «بدون تکنولوژی» تعریف کنید. به فرزند خود بگویید که هیچ‌کس اجازه استفاده از گوشی، تبلت یا تلویزیون را در این مکان ندارد. این فضا را به عنوان محلی برای آرامش و استراحت در نظر بگیرید تا فرزندتان برای مدتی از تکنولوژی دور شود.
نظر بدهید