یکی از موضوعات بحث‌برانگیز در سال‌های اخیر، «تأثیر» تماشای تلویزیون و صفحات دیجیتال بر کودکان زیر دو سال بوده است. برخی از والدین تصور می‌کنند که این برنامه‌ها می‌توانند به یادگیری و رشد کودک کمک کنند، اما شواهد علمی معتبر خلاف این باور را ثابت کرده‌اند.
پزشکان متخصص کودکان و روان‌شناسان کودک بارها هشدار داده‌اند که آنها تا پیش از ۱۸ ماهگی نباید در معرض صفحه‌نمایش قرار بگیرند، مگر در تماس‌های تصویریِ کوتاه با اعضای خانواده. اما واقعیت این است که اکثر کودکان نوپا قبلاً با این ابزارها آشنا شده‌اند.
در این مطلب به بررسی یافته‌های علمی درباره‌ی اثرات تلویزیون بر رشد مغزی، شناختی و اجتماعی کودکان زیر دو سال می‌پردازیم.
اهمیت دو سال اول زندگی کودک
دو سال اول زندگی کودک، مرحله‌ای بسیار بسیار (تاکید دوباره عمدی است!) حیاتی برای رشد مغز و مهارت‌های شناختی است. تعامل مستقیم با والدین و محیط واقعی، نقش مهمی در شکل‌گیری مهارت‌های زبانی، اجتماعی و حرکتی دارد. استفاده‌ی زودهنگام از ابزارهای دیجیتال می‌تواند فرصت‌های حیاتی رشد کودک را کاهش دهد.
در این سن والدین باید روی تعامل مستقیم با کودک، بازی‌هایی که به رشد جسمی و ذهنی کمک می‌کنند و مهارت‌های زبانی و ارتباطی تمرکز داشته باشند و در کنار آن به رفتار و تنظیم هیجانات بپردازند. استفاده از نمایشگر در این بازه سنی سبب می‌شوند که پیاده‌سازی این فرایند‌های بسیار مهم تحت تاثیر قرار بگیرد.
آشنایی زودهنگام با دستگاههای دیجیتال
اگر کودک زیر دو سال به صفحه‌نمایش تلویزیون خیره می‌شود، به این معنی نیست که از آن خوشش آمده، بلکه به این علت است که مغز او هنوز قادر نیست معنای واقعی این تصاویر عجیب و غریب را درک کند.
مطالعات نشان می‌دهد که ۹۲ درصد از کودکان یک‌ساله حداقل یک بار از دستگاههای موبایل استفاده کرده‌اند و برخی حتی از ۴ ماهگی به موبایل دسترسی داشته‌اند! اپلیکیشن‌ها ممکن است به کودک بیاموزند چگونه صفحه را لمس کند و حرکت دهد، اما این مهارت‌ها به یادگیری در دنیای واقعی کمکی نمی‌کنند.
بسیاری از والدین می‌گویند، «اما بچه‌ام از آن خوشش می‌آید!» اگر کودک زیر دو سال به صفحه‌نمایش تلویزیون خیره می‌شود، به این معنی نیست که از آن خوشش آمده است، بلکه به این علت است که مغز او هنوز قادر نیست معنای واقعی این تصاویر عجیب و غریب را درک کند.
رشد سریع مغز در دو سالگی
مغز کودکان در دو سال اول زندگی، با سرعت زیادی رشد می‌کند. هر روز ارتباطات عصبی جدیدی شکل می‌گیرد و این فرایند تا حد زیادی به «تعامل مستقیم با والدین، پرستار و محیط اطراف» آنها وابسته است. وقتی کودک به صفحه‌نمایش خیره می‌شود، بخشی از این فرصت حیاتی را برای ایجاد ارتباط واقعی از دست می‌دهد.
حدود ۱۸ ماه طول می‌کشد تا مغز کودک به مرحله‌ای برسد که بتواند نمادهای روی نمایشگر را به معادل‌های واقعی آنها در جهان واقعی تفسیر کند.
شش اثر منفی تلویزیون بر کودکان زیر دو سال:
مهم‌ترین پیامدهای منفی تماشای تلویزیون بر کودکان زیر دو سال، در شش مورد زیر خلاصه شده که در ادامه هر کدام از آنها را بیشتر باز می‌کنیم:
۱. کاهش یادگیری مهارت‌های زبانی
۲. کاهش روابط اجتماعی
۳. کاهش تمرکز
۴. تاثیر منفی صدای پس‌زمینه
۵. اختلال خواب
۶. کاهش مهارت‌های خودکنترلی
۱. کاهش یادگیری مهارت‌های زبانی
یکی از مهم‌ترین یافته‌های علمی، مربوط به رشد زبانی کودکان است. پژوهشی در دانشگاه واشنگتن و مؤسسه‌ی تحقیقات کودکان سیاتل نشان داد کودکانی که ویدئوهای آموزشی مخصوص کودکان را تماشا می‌کنند (برخلاف تصور رایج)، نسبت به سایر کودکان کلمات کمتری یاد می‌گیرند! هر ساعت تماشای تلویزیون بین ۶ تا ۱۸ ماهگی، منجر به کاهش یادگیری ۶ تا ۸ کلمه‌ی جدید می‌شود.
هر ساعت تماشای تلویزیون بین ۶ تا ۱۸ ماهگی، منجر به کاهش یادگیری ۶ تا ۸ کلمه‌ی جدید می‌شود.
وقتی کودک به صفحه‌نمایش نگاه می‌کند، ارتباط کلامی او با پدر و مادرش کمتر می‌شود. درحالی‌که یادگیری زبان به شدت به گفت‌وگو، تکرار واژگان و شنیدن لحن بیان والدین وابسته است.
۲. کاهش روابط اجتماعی
مشکل اصلی فقط تماشای تلویزیون نیست، بلکه فعالیت‌هایی است که کودک در این مرحله از زندگی باید انجام دهد، ولی نمی‌دهد. تماشای تلویزیون باعث کاهش ارتباط رو در رو می‌شود. کودک زیر دو سال برای پرورش مهارت‌های اجتماعی و عاطفی باید با چهره‌ها، حرکات و احساسات واقعی مواجه شود. ارتباط دیجیتالی نمی‌تواند جایگزین لبخند، تماس چشمی یا گفت‌وگوی زنده با والدین باشد.
کودک زیر دو سال برای پرورش مهارت‌های اجتماعی و عاطفی باید با چهره‌ها، حرکات و احساسات واقعی مواجه شود. ارتباط دیجیتالی نمی‌تواند جایگزین لبخند، تماس چشمی یا گفت‌وگوی زنده با والدین باشد.
پیامدهای احتمالی این کار شامل موارد زیر است:
- کاهش توانایی در شناخت هیجانات دیگران.
- ضعف در مهارت‌های ارتباطی اولیه.
- کاهش تمایل به ارتباط با هم‌سالان در سال‌های بعدی.
۳. کاهش تمرکز
یکی از مهارت‌های مهمی که کودکان زیر ۱۰ ماه یاد می‌گیرند، تمرکز طولانی‌مدت است. کودکانی که زیاد تلویزیون می‌بینند، احتمال بیشتری دارد که در سنین بالاتر، مثلاً هفت‌سالگی، با مشکلات تمرکز و توجه روبه‌رو شوند. دلیلش هم این است که برنامه‌های تلویزیونی به سرعت تغییر می‌کنند، ضرب‌آهنگ سریعی دارند و همیشه جذاب هستند. این وضعیت اجازه نمی‌دهد کودک کارهای ساد‌ه‌تر و خلاقانه‌تر را یاد بگیرد.
۴. تاثیر صدای پس‌زمینه
حتی اگر کودک مستقیم به تلویزیون نگاه نکند و فقط در پس‌زمینه روشن باشد، باز هم بر یادگیری او اثر منفی دارد.
حتی اگر کودک مستقیم به تلویزیون نگاه نکند و فقط در پس‌زمینه روشن باشد، باز هم بر یادگیری او اثر منفی دارد. به طور معمول، والدین در حضور کودک حدود ۹۴۰ کلمه در ساعت صحبت می‌کنند، اما وقتی تلویزیون روشن است، این عدد به حدود ۱۶۰ کلمه کاهش پیدا می‌کند. یعنی کودک لغات کمتری یاد می‌گیرد و با فقر آموزشی مواجه خواهد شد.
۵. اختلال خواب
نور آبی ساطع‌شده از تلویزیون یا موبایل می‌تواند ترشح هورمون ملاتونین را مختل کند. ملاتونین هورمونی است که بدن را برای خواب آماده می‌کند. کاهش ملاتونین سبب می‌شود که:
- کودک دیرتر به خواب برود.
- کیفیت خواب کاهش پیدا کند.
- شب‌ها مدام از خواب بیدار شود.
و از آنجا که خواب با رشد مغزی و حافظه ارتباط مستقیم دارد، این اختلالات می‌توانند اثرات بلندمدتی بر یادگیری کودک داشته باشند.
۶. کاهش مهارت‌های خودکنترلی
لازم است که گاهی حوصله‌ی کودکان خردسال سر برود! این به آنها یاد می‌دهد که چطور با ناامیدی کنار بیایند و رفتارهایشان را بهتر کنترل کنند.
اگر کودک در چنین مواقعی توسط صفحه‌نمایش سرگرم شود، دیگر به خود یا دیگران برای سرگرم شدن اعتماد نمی‌کند. نتیجه این می‌شود که کودک زود خسته و کلافه می‌شود و قدرت تخیل و انگیزه‌اش هم محدود خواهد شد.
به بیان دیگر، صفحه‌نمایش‌ها اگر به طور مداوم در دسترس باشند، در آینده، فرصت یادگیری، صبر، حل مسئله و خلاقیت را از کودک می‌گیرند.
بعد از دو سالگی چه اتفاقی می‌افتد؟
بعد از دو سالگی شرایط کمی تغییر می‌کند. در این سن، برخی برنامه‌های آموزشی می‌توانند به یادگیری کودک کمک کنند. برنامه‌هایی مانند «Sesame Street» یا «Dora the Explorer»، در صورتی که به شیوه‌ای تعاملی (پرسش و پاسخ) در اختیار کودک قرار بگیرد، می‌تواند مهارت‌های آموزشی و رفتارهای اجتماعی را تقویت کند.
چنین برنامه‌هایی برای کودکانی مفید است که در خانه فرصت‌ها و امکانات آموزشی کمتری در اختیار دارند.
توصیه‌های علمی به والدین
«آکادمی پزشکی اطفال آمریکا» (AAP) و دیگر نهادهای معتبر، توصیه‌هایی برای والدین دارند که در جدول زیر خلاصه شده:
| گروه سنی | توصیه‌ها | توضیحات |
| صفر تا ۱۸ ماه | بدون محتوای دیجیتال | فقط تماس تصویری کوتاه خانوادگی |
| ۱۸ تا ۲۴ ماه | فقط محتوای آموزشی | با نظارت و همراهی والدین |
| ۲ سال به بالا | حداکثر ۱ ساعت در روز | محتوای باکیفیت همراه با مشارکت والدین |
سخن پایانی
مدیریت استفاده‌ی کودکان از تلویزیون و ابزارهای دیجیتال، فقط به انتخاب محتوای مناسب ختم نمی‌شود، بلکه زمان و شیوه‌ی استفاده هم به همان اندازه اهمیت دارد. وقتی والدین، همراه کودک تلویزیون تماشا کنند و محدودیت زمانی رعایت شود، تجربه‌ی رسانه‌ای می‌تواند آموزنده و سالم باشد.
مجددا تاکید می‌کنیم که بیشترین رشد مغز انسان در دو سال اول زندگی است. بنابراین توجه دقیق به تمام نکات گفته شده اهمیت قابل توجهی دارد و بنیان شخصیت و توانایی‌های فرزند شما در این بازه‌ی زمانی شکل می‌گیرد.
نظر بدهید