کودکان ما بیشتر وقت خود را در جهان آنلاین می‌گذرانند. آنها در اتاق خود، بی‌صدا غرق در فضای مجازی هستند و ما تصور می‌کنیم هیچ خطری تهدیدشان نمی‌کند. اما آیا واقعاً همین‌طور است؟
در این فضای مجازی، بازی‌های آنلاین و ارتباط با افراد مختلف به راحتی و فقط با چند کلیک ساده امکان‌پذیر است. اما همان‌طور که می‌تواند فرصت‌های زیادی را برای رشد و شکوفایی کودکان خلق کند، ممکن است به بستری خطرناک تبدیل شود و زندگی آنها را ویران کند.
یکی از این خطرات پنهان، سوءاستفاده آنلاین از کودکان است. پشت این دنیای به ظاهر آرام و بی‌حاشیه، افرادی با هویت‌های جعلی و نیت‌‌های شوم وارد زندگی کودکان می‌شوند. آنها اعتماد فرزند شما را جلب میکنند، سپس او را به دامی می‌کشانند که شاید تا سال‌ها آثار روانی آن باقی بماند. این موضوع نوعی تهدید اجتماعی به شمار می‌رود و هر خانواده‌ای باید از آن مطلع باشد تا بهموقع جلوی آسیب گرفته شود.
در اینجا، به بررسی این پدیده نگران‌کننده می‌پردازیم، علائم و راه‌های پیشگیری را توضیح می‌دهیم و به نحوه پیگرد قانونی در ایران اشاره خواهیم کرد. با آموزش والدین و آگاه کردن آنها نسبت به این نوع خطرها می‌توانیم از کودکان خود بهتر محافظت کنیم و فضای مجازی امن‌تری را برای آنها ایجاد کنیم.
سوءاستفاده آنلاین از کودکان چیست و چگونه اتفاق می‌افتد؟
«سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی» (Online Grooming) به این معنی است که یک شخص بالغ برای برقراری ارتباط با کودک، اعتماد او را جلب می‌کند و کم‌کم او را مورد آزار روانی و حتی جنسی قرار می‌دهد. همچنین می‌تواند به روش‌های مختلف از او اخاذی کند. این کار معمولاً طی چند مرحله و با اهدافی از پیش تعیین‌شده انجام می‌شود و کودک را آرام آرام وارد این بازی خطرناک می‌کند.
مجرمان سایبری از روش‌هایی استفاده میکنند که بسیار حرفه‌ای است و همه جوانب آن از نظر روان‌شناختی برای فریب دادن کودکان بررسی شده است. این روش‌ها عبارتند از:
- تظاهر به همدلی و همدردی: آنها وانمود میکنند که کودک را درک میکنند و دوست واقعی او هستند.
- تحسین و تمجید زیاد: با تعریف کردن از کودک وابستگی عاطفی در او ایجاد میکنند.
- تهدید نرم: کودک را می‌ترسانند که اگر با آنها همکاری نکند، اطلاعات شخصی او را به اشتراک می‌گذارند و آبرویش را می‌برند.
- جا زدن خود به عنوان یک دوست هم سن و سال: بسیاری از مجرمین در آشنایی اولیه خودشان را به عنوان یک شخص هم سن و سال با کودک جا می‌زنند و با همین ترفند، دوستی را شروع میکنند.
فرق سوءاستفاده آنلاین از کودکان با سایر جرایم سایبری
فرق سوءاستفاده آنلاین از کودکان با سایر جرایم سایبری با توجه به ماهیت جرم، هدف و پیامدهای ناشی از آن متفاوت است.
- سوءاستفاده اینترنتی از کودکان، برخلاف جرایمی مانند هک، فیشینگ و سرقت اطلاعات محرمانه که معمولاً اهدافی غیرشخصی دارند، با انگیزه شخصی انجام می‌شود. یعنی مجرم کودکی را انتخاب می‌کند و با انگیزه مشخصی با او وارد ارتباط عاطفی می‌شود.
- سوءاستفاده آنلاین معمولاً از طریق چت، گفتگو در بازی‌های آنلاین یا ارتباط در شبکههای اجتماعی صورت میگیرد و روندی تدریجی دارد. یعنی ممکن است چند هفته یا چند ماه طول بکشد.
- پیامدهای ناشی از آزار دادن کودکان از طریق فضاهای مجازی، بیشتر شامل آسیب‌‌های روانی است، برخلاف سایر جرایم که معمولاً به ضرر مالی منجر می‌شود. حتی ممکن است کودک دست به خودکشی بزند.
انواع سوءاستفاده آنلاین از کودکان
همان‌طور که در ابتدای مقاله اشاره شد، سوءاستفاده آنلاین از کودکان فقط به آزارهای جنسی محدود نمی‌شود، بلکه شامل آزار روحی، مالی و دستیابی به اطلاعات شخصی کودک هم می‌شود. همه این موارد در قالب روابط مجازی، پیام‌رسان‌ها، بازی‌های آنلاین یا شبکههای اجتماعی رخ می‌دهد.
۱. سوءاستفاده جنسی آنلاین
خطرناک‌ترین نوع سوءاستفاده آنلاین آزار جنسی کودک است. در این حالت، از طریق فضای مجازی او را آزار می‌دهد. برای مثال، ممکن است فیلم‌‌های مستهجن بفرستد یا چت‌های غیراخلاقی بکند. یا از طریق تماس ویدئویی یا حتی قرار ملاقات حضوری او را مورد آزار جنسی قرار دهد.
۲. سوءاستفاده روانی و عاطفی
مجرم با نزدیک شدن به کودک، او را وابسته خودش می‌کند و کنترل ذهن او را بر عهده میگیرد. سپس شروع به دستکاری روانی کودک می‌کند. اما کودک چون وارد یک رابطه عاطفی با مجرم شده، متوجه درخواست‌های غیرمنطقی‌اش نمی‌شود.
۳. سوءاستفاده مالی و اطلاعاتی
مجرم به دنبال اخاذی از کودک یا خانواده او است. بنابراین، از او می‌خواهد تا اطلاعات شخصی یا بانکی خودش و خانواده‌اش را در اختیار مجرم قرار دهد. همچنین ممکن است آدرس منزل او را بخواهد یا جای نگهداری وسایل گران‌قیمت مانند طلا و سکه را بپرسد.
۴. سوءاستفاده از تصاویر و چت خصوصی
در این نوع سوءاستفاده، مجرم از عکس‌ها یا چت‌های خصوصی کودک یا نوجوان استفاده می‌کند و او را تهدید به انتشار در شبکههای اجتماعی خواهد کرد. همچنین ممکن است با ایجاد محتوای ساختگی کودک را تهدید کند که آسیب روانی و اجتماعی شدیدی برای کودک به همراه دارد.
مراحل سوءاستفاده از کودکان در اینترنت
سوءاستفاده از کودکان در شبکههای اجتماعی به صورت ناگهانی یا اتفاقی رخ نمی‌دهد، بلکه مرحله به مرحله پیش می‌رود. مجرم با استفاده از فریب دادن قربانی، حس اعتماد او را جلب می‌کند و سپس وارد رابطه ناسالمی می‌شود تا به هدف خود برسد.
سوءاستفاده طی چهار مرحله و به صورت تدریجی صورت میگیرد. در ادامه این مقاله آنها را توضیح می‌دهیم.
۱. شناسایی قربانی
اولین مرحله سوءاستفاده آنلاین این است که مجرم کودک را در شبکههای اجتماعی، اپلیکیشن یا بازی‌های آنلاین پیدا می‌کند تا بتواند از او به عنوان قربانی استفاده کند.
۲. ایجاد رابطه و جلب اعتماد
مجرم با حمایت کردن از کودک و تعریف و تمجید حس اعتماد او را جلب می‌کند. همچنین با همدلی کردن، محبت کردن و توجه زیاد او را به خود نزدیک‌تر می‌کند.
۳. منزوی کردن کودک
در این مرحله مجرم کودک را تحت کنترل خود دارد و آنقدر به او محبت کرده که ناخودآگاه کودک از خانواده و اطرافیانش دور می‌شود و ارتباطش را با دنیای واقعی کمتر می‌کند. حتی ممکن است مجرم کودک را تشویق کند تا ارتباطش را با دوستان و آشنایان کمتر کند.
۴. سوءاستفاده نهایی
اکنون شرایط برای سوءاستفاده مهیا است، چون آنقدر حس اعتماد کودک جلب شده و چنان وابسته به مجرم شده است که به راحتی به درخواست‌های نامعقول او تن می‌دهد. مجرم در این مرحله از او عکس یا فیلم خصوصی می‌خواهد. حتی ممکن است او را وادار کند تا شماره کارت بانکی والدینش را بدهد یا در کارهای غیرقانونی همکاری کند.
در صورتی که کودک با مجرم همکاری نکند، بلافاصله او را تهدید می‌کند که تمام اطلاعات شخصی او را منتشر خواهد کرد. در این حالت، کودک دچار احساس ترس و گناه می‌شود و ممکن است بدون این‌که کسی را در جریان قرار دهد، به خواسته‌های شخص عمل کند.
چه کودکانی بیشتر در معرض خطر هستند؟
کودکانی که آسیب‌پذیرتر هستند، بیشتر در معرض سوءاستفاده آنلاین قرار دارند. این بچه‌ها معمولاً به سرعت جذب فضاهای مجازی و ارتباط غیرمستقیم با افراد می‌شوند و ممکن است در دام آنها گرفتار شوند. اگر کودک شما یکی از ویژگی‌‌های زیر را دارد، احتمال این‌که قربانی سوءاستفاده در فضاهای مجازی شود، زیاد است و باید بیشتر از او مراقبت کنید:
۱. کودکان درون‌گرا و با اعتمادبه‌نفس کم
این کودکان برای ابراز احساسات خود خجالتی هستند و معمولاً برای درددل کردن به صورت رو در رو راحت نیستند. در نتیجه اگر کسی از فضای مجازی به آنها توجه یا محبت زیادی بکند، راحت‌تر جذب می‌شوند. از آنجا که این دسته از کودکان کم‌حرف هستند، شاید تا مدت زیادی مورد سوءاستفاده قرار بگیرند و درباره آن هیچ حرفی نزنند.
۲. کودکانی که در خانواده توجه کافی به آنها نمی‌شود
وقتی پدر و مادر به نیازهای فرزندان خود توجه کافی نمی‌کنند و محبت کردن را از او دریغ میکنند، کودک احساس کمبود توجه، تنهایی و طردشدگی می‌کند. در نتیجه برای جبران این وضعیت در جای دیگری به دنبال محبت می‌رود.
اختلافات خانوادگی مانند مشاجره و طلاق، مشکلات اقتصادی و معیشتی و مشغله کاری پدر و مادر از جمله عواملی هستند که باعث می‌شود کودک احساس ناامنی کند و با دیدن افرادی که او را به ظاهر حمایت میکنند، به سمتشان کشیده می‌شود. این قبیل خانواده‌ها باید بیشتر مراقب فرزندانشان باشند و نگذارند مجرمان از این شرایط به نفع خودشان بهره‌برداری کنند.
۳. کودکانی که قبلاً مورد آزار قرار گرفته‌اند
اگر کودک در گذشته مورد آزار جنسی یا روانی قرار گرفته باشد، از نظر روحی آسیب‌پذیرتر است و بیشتر از بقیه احساس ترس، ناامنی و بی‌اعتمادی به دیگران دارد. بنابراین، ممکن است خلأ عاطفی خود را توسط فضاهای مجازی پر کند.
در چنین شرایطی، مجرمان فرصت کافی برای سوءاستفاده آنلاین پیدا میکنند و آنها را هدف این آزارها قرار می‌دهند. از طرفی، این کودکان ممکن است نتوانند رفتارهای خطرناک را تشخیص دهند و به همین دلیل درخواست کمک نکنند.
انگیزه مجرمان از سوءاستفاده آنلاین از کودکان چیست؟
وقتی صحبت از سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی می‌شود، اولین چیزی که به ذهن ما می‌رسد، آسیب جنسی است، اما مجرمان انگیز‌ه‌های دیگری هم از انجام این کار دارند. آنها با نقشه مشخصی وارد زندگی قربانی می‌شوند تا بتواند به اهداف شخصی، مالی یا روانی برسند.
سوءاستفاده جنسی
بیشتر مجرمان به قصد آزار جنسی کودکان با آنها وارد رابطه در شبکههای اجتماعی یا بازی‌های آنلاین می‌شوند. این موضوع خیلی نگران‌کننده است و پیامدهای جسمی، روانی و اجتماعی ویران‌کننده‌ای برای کودک به دنبال دارد.
آزار روانی
افرادی که به قصد آزار روانی با کودک در فضاهای مجازی ارتباط برقرار میکنند، با ایجاد وابستگی عاطفی عمیق در کودک، کم‌کم تمام اختیار او را به دست می‌گیرند.
آنها از ترفند ساده‌ای برای القای این حس به قربانیان خود استفاده میکنند، به این صورت که آنقدر حس اعتماد ایجاد میکنند تا کودک احساس کند آن شخص تنها آدم امن زندگی است و هیچ‌کس به اندازه او نمی‌تواند درکش کند. به همین دلیل، کودک به تدریج از دیگران فاصله میگیرد و مجرم می‌تواند بر او تسلط کامل پیدا کند.
دسترسی به اطلاعات شخصی و مالی
در برخی موارد مجرمان به منظور اخاذی از خانواده کودک وارد حریم امن او می‌شوند. همچنین ممکن است به دنبال کسب اطلاعات شخصی مانند رمز عبور، شماره کارت بانکی، آدرس محل سکونت و مواردی از این قبیل باشند.
در این صورت به اطلاعات مالی کودک و خانواده او دسترسی پیدا میکنند و در کوتاه‌ترین فرصت اقدام به برداشت غیرقانونی پول از حساب بانکی و اخاذی آنلاین میکنند.
نشانه‌های سوءاستفاده آنلاین: مواردی که باید جدی گرفته شود
وقتی کودک مورد آزار قرار میگیرد، تغییراتی در رفتار و خلق و خوی او ایجاد می‌شود. با مشاهده این علائم سریع‌تر می‌توانید متوجه ماجرا شوید و بهموقع جلوی آن را بگیرید. اگر رفتارهای زیر را در کودک خود مشاهده کردید، حتماً آن را جدی بگیرید و علت را بررسی کنید.
- تغییر رفتار ناگهانی مانند اضطراب شدید یا گوشه‌‌گیری
- چت‌های مخفیانه با موبایل یا پنهان‌کاری در استفاده از اینترنت
- تمایل زیاد به تنهایی و دوری از اعضای خانواده و دوستان
- دروغ گفتن درباره فعالیتهای آنلاین و مجازی
چه کنیم تا کودکانمان قربانی نشوند؟
بهترین راه مقابله با سوءاستفاده اینترنتی از کودکان و نوجوانان، پیشگیری آگاهانه است. شاید نتوانیم همیشه کنار فرزندان خود باشیم و از آنها مراقبت کنیم، اما با آموزش‌های درست و مطلع کردن آنها از عواقب روابط ناشناخته اینترنتی، می‌توانیم تا حد زیادی از وقوع چنین جرایمی جلوگیری کنیم.
- گفت‌وگوی آزاد با کودک: خیلی صمیمی و صادقانه با کودک خود صحبت کنید. به آنها اجازه دهید از شما سوال کنند، احساسات خود را بروز دهند و بدانند که همیشه و در هر شرایطی می‌توانند به شما بیشتر از هر شخص دیگری اعتماد کنند.
- آموزش مستقیم و واضح: به طور کامل و با جزئیات به تمام پیامدهای ناشی از روابط غیر مطمئن در فضای مجازی اشاره کنید و به طور کامل به آنها آموزش دهید. از مثال‌های واقعی و قابل‌درک استفاده کنید و به او یاد بدهید که به هیچ عنوان اطلاعات شخصی، عکس یا فیلم برای اشخاص غریبه در فضای مجازی نفرستد.
- استفاده از نرم‌افزارهای کنترل کودکان: نرم‌افزارهایی وجود دارد که به کمک آنها والدین می‌توانند فعالیتهای آنلاین فرزندان خود را کنترل کنند. این نرم‌افزارها دسترسی کودکان را به برخی از سایت‌های نامناسب محدود میکنند و تا حدی می‌توان به این روش از آنها در برابر این خطرات محافظت کرد.
- منابع آموزشی: کتاب، فیلم و وب‌سایت‌های معتبر حاوی اطلاعات ارزشمندی در رابطه با سوءاستفاده آنلاین از کودکان است. به کمک این منابع می‌توان کودکان را آموزش داد تا با راه‌های حفظ امنیت دنیای دیجیتال آشنایی بهتری پیدا کند.
اگر کودک قربانی گرومینگ آنلاین شد، چه باید کرد؟
اگر فرزندتان در فضای مجازی مورد سوءاستفاده آنلاین قرار گرفت یا تهدید شد، اولین و مهم‌ترین اقدامی که به عنوان والدین او باید انجام دهید، حفظ آرامش و برخورد آگاهانه است. این موقعیت تأثیر منفی روی کودک شما داشته است و شما باید با یک واکنش سنجیده به او احساس آرامش و امنیت بدهید. راهکارهای زیر در این رابطه به شما کمک خواهد کرد.
- آرامش خود را حفظ کنید و به فرزندتان اطمینان دهید که او مقصر نیست.
- از پیام‌ها و تصاویر اسکرین‌شات بگیرید تا بتوانید به عنوان مدرک از آنها استفاده کنید.
- به پلیس فتا یا سامانه‌‌‌های رسمی گزارش دهید.
- به مشاور کودک مراجعه کنید تا آثار روانی این اتفاق درمان شود.
قانون چه می‌گوید؟
در قوانین بین‌الملل، هر گونه ایجاد رابطه نامناسب با کودک از طریق اینترنت جرم محسوب می‌شود و پیگرد قانونی دارد. برای مثال، در بریتانیا، هر نوع ارتباط جنسی آنلاین تا ۲ سال حبس دارد و با توجه به شدت و جرم و آسیبی که به کودک یا نوجوان وارد شده است، این مدت زمان تا ۱۰ سال افزایش پیدا خواهد کرد.
در ایران نیز پلیس فتا مسئول رسیدگی به این نوع جرایم است. طبق ماده ۱۵ قانون جرایم رایانه‌ای، هر نوع تشویق، تهدید یا فریب به منظور دسترسی به حریم خصوصی افراد، به‌ویژه کودکان، جرم شناخته می‌شود و مجازات آن از ۹۰ روز تا ۲ سال حبس و پرداخت جریمه نقدی است.
خانواده‌ها می‌توانند از طریق سامانه رسمی «cyberpolice.ir/report» موارد مشکوک را گزارش دهند یا با مراجعه به دفاتر قضایی شکایت کنند.
سخن پایانی
افرادی که دست به آزارهای جنسی کودکان می‌زنند یا از آنها به عنوان وسیله‌ای برای اخاذی از خانواده‌‌‌شان استفاده میکنند، همیشه به صورت رو در رو و با ارتباط واقعی وارد عمل نمی‌شوند. در بسیار از موارد این اتفاق از طریق فضای مجازی رخ می‌دهد.
بنابراین، همان‌قدر که باید رفت و آمدهای کودک خود در دنیای واقعی را تحت نظر داشته باشید و دوستان او را بشناسید، لازم است بدانید که در شبکههای اجتماعی با چه افرادی معاشرت دارد و او را نسبت به خطرات ناشی از این فضاها آگاه کنید.
همچنین از وظایف مهم والدین در برابر این نوع جرایم اینترنتی، پیشگیری از وقوع آن است که به کمک آموزش درست و مراقبت از کودکان فراهم می‌شود. نوشدارو را دنبال کنید!
