در سالهای اخیر، دسترسی کودکان و نوجوانان به تلفن‌های هوشمند و اینترنت بسیار زیاد شده و اکنون استفاده از شبکههای اجتماعی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک و یوتیوب، بخشی از زندگی روزمره آن‌ها است. همان‌طور که این فضاها می‌تواند فرصتی برای یادگیری و ایجاد ارتباط فراهم کند، ممکن است پیامدهای نگران‌کننده‌ای هم به دنبال داشته باشد.
مطالعات متعدد نشان می‌دهد که کودکان قبل از بلوغ، به طور متوسط روزانه چندین ساعت از وقت خود را صرف گشتن در شبکههای اجتماعی و اینترنت می‌کنند. این افزایش مصرف زنگ هشداری برای والدین و معلمان است.
افزایش علائم افسردگی، اضطراب، اختلال در خواب و گوشه‌گیری در میان کودکان و نوجوانان باعث شده که پژوهشگران به شکل دقیق‌‌تری به بررسی عوامل مرتبط در این زمینه باشند. به همین دلیل، مطالعاتی در خصوص تأثیر شبکههای اجتماعی بر سلامت روان کودکان انجام داده‌اند.
در این مقاله به صورت علمی و جامع، به بررسی اثرات مخرب شبکههای اجتماعی بر افسردگی کودکان می‌پردازیم. همچنین راهکارهایی را برای والدین و معلمان پیشنهاد می‌کنیم تا بتوانند از آسیب‌های روانی ناشی از استفاده بی‌رویه از فضاهای مجازی در کودکان و نوجوانان پیشگیری کنند.
رابطه شبکههای اجتماعی و افسردگی در کودکان؛ تحقیقات علمی و پژوهشی اخیر
در سالهای اخیر مطالعات زیادی در سطح جهانی انجام شده تا تأثیر شبکههای اجتماعی را بر سلامت روان کودکان بررسی کند. یکی از مهم‌ترین پژوهش‌ها در دانشگاه کالیفرنیا، سانفرانسیسکو (UCSF) به عمل آمده است که نشان می‌دهد استفاده زیاد از شبکههای اجتماعی در کودکان و نوجوانان (بین ۹ تا ۱۳ سال) باعث افزایش علائم افسردگی در آن‌ها شده است، اما برعکس آن درست نیست. یعنی افسردگی باعث استفاده بیشتر از شبکههای اجتماعی نمی‌شود.
این مطالعه بر روی ۱۲ هزار کودک و به مدت سه سال انجام شد. در این مدت، میزان استفاده روزانه از شبکههای اجتماعی از ۷ دقیقه به ۷۳ دقیقه رسید و علائم افسردگی تا ۳۵٪ افزایش یافت. مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده آن هم قلدری اینترنتی (Cyberbullying) و اختلال در خواب تشخیص داده شد.
چرا شبکههای اجتماعی باعث افسردگی در کودکان میشوند؟
شبکههای اجتماعی برای کودکان جذابیت‌های زیادی دارند، اما می‌توانند اثر روانی منفی هم داشته باشند. مهم‌ترین دلایل بروز افسردگی در کودکان شامل موارد زیر است:
- مقایسه اشتباه: کودکان با ورود به شبکههای اجتماعی و ایجاد ارتباط با افراد مختلف، خودشان را با ظاهر زندگی و موفقیت‌‌های دیگران مقایسه می‌کنند و این موضوع به مرور زمان باعث از بین رفتن انگیزه و نشاط در آن‌ها خواهد شد. دیدن تصاویر فیلتر شده و اغراق‌آمیز اعتمادبه‌نفس آن‌ها را پایین می‌آورد و حس می‌کنند به اندازه کافی خوب نیستند. در نتیجه دچار افسردگی میشوند.
- وابستگی به تأیید دیگران: وقتی کودکی به فضاهای مجازی وابسته می‌شود، مدام به دنبال گرفتن لایک و کامنت دیگران است. این مسئله به یک نیاز روانی تبدیل می‌شود و در صورتی که توجه لازم را دریافت نکند، دچار اضطراب، ناامیدی یا طردشدگی می‌شود.
- آزار اینترنتی: بسیاری از کودکان در فضاهای مجازی توسط دیگران تحقیر میشوند، مورد تمسخر قرار می‌‌گیرند و حتی ممکن است مورد سوءاستفاده روانی یا جنسی (Online Grooming) قرار بگیرند. قلدری اینترنتی هم اگر به مدت طولانی ادامه پیدا کند، باعث ایجاد حس خودکم‌بینی و اضطراب در کودکان می‌شود و به مرور آن‌ها را از جمع دور و افسرده می‌کند.
- اضطراب دیجیتال: کودک به خاطر استفاده زیاد از موبایل و شبکههای اجتماعی دچار نوعی اضطراب می‌شود که به آن اضطراب دیجیتال می‌گویند. یعنی کودک احساس می‌کند اگر مدام آنلاین نباشد، چیزی را از دست می‌دهد. این وضعیت ذهن او را مشغول می‌کند و آرامش روانی او را مختل می‌کند.
- اختلال خواب: استفاده زیاد از شبکههای اجتماعی، به‌ویژه شب‌ها و قبل از خواب باعث می‌شود که کودک نتواند خوب بخوابد و کم‌خوابی یکی از دلایل افسردگی است.
- کاهش تعامل با دیگران: انسان موجودی اجتماعی است و دوست دارد با دیگران ارتباط داشته باشد. اما اگر این ارتباط به یک سری دوستی‌های مجازی و غیرواقعی محدود شود، نتیجه منفی خواهد داشت. وقتی کودک در طول روز وقت زیادی را صرف شبکههای اجتماعی می‌کند، کمتر با خانواده و دوستان ارتباط خواهد داشت و به تدریج دچار انزوای اجتماعی می‌شود. در نتیجه علائم افسردگی بروز خواهد کرد.
چه کودکانی بیشتر در معرض افسردگی ناشی از شبکههای اجتماعی هستند؟
وقتی صحبت از رابطه شبکههای اجتماعی با افسردگی در کودکان می‌شود، شدت آسیب مهم است. همه کودکان به یک اندازه در معرض خطر نیستند. برخی از آن‌ها به دلیل روحیات حساس‌تر یا مشکلات خانوادگی آسیب‌پذیرتر هستند و احتمال بروز افسردگی در آن‌ها بیشتر است. اگر فرزندی دارید که از نظر ویژگی‌های شخصیتی یا خانوادگی در یکی از دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرد، بیشتر باید مراقب باشید:
- کودکانی با عزت نفس پایین.
- کودکان منزوی یا بدون حمایت اجتماعی.
- کودکانی با سابقه مشکلات خانوادگی یا اختلالات روانی.
- کودکانی که بیشتر از سه ساعت در روز آنلاین هستند.
نشانه‌های افسردگی دیجیتال در کودکان چیست؟
همان‌طور که اشاره شد، علائم افسردگی ناشی از اینترنت و فضاهای مجازی در کودکان متفاوت است. اما شایع‌ترین آن‌ها تغییرات رفتاری مانند دوری کردن از دیگران و عدم تمایل به بازی کردن است. اما نشانه‌های دیگری نیز می‌تواند به تشخیص این بیماری کمک کند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
- دوری از دوستان و خانواده
- بی‌علاقگی به درس و مدرسه
- عدم تمایل به بازی کردن یا فعالیت‌های موردعلاقه
- پرخاشگری بیش از حد
- ماندن در اتاق به مدت طولانی
- احساس ناراحتی و بیان جملاتی مانند «کاش نبودم» یا «هیچ‌کس منو دوست نداره»
- افت ناگهانی تحصیلی و عدم تمایل به حضور در کلاس‌ها
- بی‌نظمی و شلختگی در انجام دادن کارهای روزانه
- چک کردن مداوم گوشی حتی نیمه‌شب
- کاهش یا افزایش اشتها
- کم‌خوابی
- سردردهای مکرر یا ابراز درد در نواحی خاصی از بدن بدون هیچ دلیلی
- اضطراب شدید و نگرانی‌های طولانی مدت
اگر این علائم به مدت دو هفته یا بیشتر ادامه پیدا کند، بهتر است با یک روان‌شناس کودک یا روان‌پزشک مشورت کنید. تشخیص به‌موقع می‌تواند نقش مؤثری در درمان داشته باشد.
راه‌های پیشگیری از اثرات منفی شبکههای اجتماعی؛ نقش تربیتی والدین و معلمان
بهترین راه برای جلوگیری از آسیب‌های روانی ناشی از فضاهای مجازی در کودکان و نوجوانان این است که به عنوان پدر و مادر، معلم یا مشاور بتوانیم راه‌هایی برای کنترل و مراقبت از آن‌ها داشته باشیم. همچنین آشنا کردن کودکان با نحوه استفاده از شبکههای اجتماعی از سنین پایین می‌تواند مؤثر باشد. برخی از این راه‌ها را در ادامه معرفی کرده‌ایم.
۱. تعیین بازه زمانی مشخص برای استفاده از موبایل
کودکان باید بدانند که استفاده از موبایل و اینترنت مانند هر وسیله دیگری حد و مرز دارد. والدین می‌توانند با یک برنامه‌ریزی درست، مدت زمان مشخصی را برای استفاده روزانه از موبایل، تبلت و… در نظر بگیرند. این کار نه‌فقط برای استفاده از شبکههای اجتماعی، بلکه برای بازی کردن، درس خواندن و خوابیدن نیز توصیه می‌شود. برخی از اپلیکیشن‌های کنترل والدین نیز می‌تواند زمان دسترسی فرزندان به اینترنت را بررسی کند.
۲. آموزش سواد رسانه‌ای از سنین پایین
کودکان باید یاد بگیرند که چگونه در فضای مجازی فعالیت کنند. آموزش سواد رسانه‌ای یعنی به فرزندان خود یاد بدهیم که اطلاعات درست را از نادرست تشخیص دهند، فرق بیلوگون فضای مجازی و واقعی را درک کنند و از خطرات پنهان آن آگاه باشند. یکی از راهکارهای مناسب این است که بعد از دیدن پست‌ها یا ویدئوها در فضای مجازی، از آن‌ها سوال کنید یا نظرشان را بدانید. در این صورت می‌توانید بهتر راهنمایی کنید.
۳. مشارکت با کودکان هنگام استفاده از شبکههای اجتماعی
از دیگر راه‌های مراقبت از کودکان هنگام استفاده از اینترنت و موبایل، این است که خودتان آن‌ها را همراهی کنید. به‌جای سخت‌گیری یا منع فرزند خود از تماشای پست‌ها یا فیلم‌ها، با آن‌ها همراهی کنید تا اعتماد او جلب شود و هر بار با شما درباره چیزهایی که می‌بیند حرف بزند. این تعامل باعث می‌شود که کودک حس کند از طرف پدر و مادرش قضاوت نمی‌شود و راحت‌تر می‌تواند مشکلات یا تجربه‌‌های منفی خود را بیان کند.
۴. استفاده از روش‌‌های جایگزین
کودکان عاشق فعالیت‌های دنیای واقعی هستند، اما معمولاً چون در خانه تنها هستند و از نظر سنی با پدر و مادر یا حتی خواهر و برادر خود اختلاف دارند، ممکن است نتوانند با اعضای خانواده تعامل خوبی داشته باشند و به همین دلیل به فضاهای مجازی روی بیاورند.
سعی کنید در خانه بازی‌های گروهی انجام دهید یا فرزند خود را در کلاس‌های ورزشی یا هنری ثبت‌نام کنید. تفریح و گردش آخر هفته نیز می‌تواند او را از موبایل و شبکههای اجتماعی دور کند.
اگر کودک دچار افسردگی دیجیتال شود، چه باید کرد؟
اقدام سریع و هوشمندانه والدین یا معلمان نقش بسیار مهمی در بهبود سلامت روان کودکان دارد. در صورت مشاهده علائم افسردگی دیجیتال در کودک خود، از روش‌‌های زیر کمک بگیرید.
۱. با کودک گفت‌وگوی دوستانه و بدون سرزنش داشته باشید
با مهربانی و بدون قضاوت از او بخواهید درباره احساساتش صحبت کند. از جملاتی مانند «می‌خوام بدونم چی ناراحتت کرده» یا «من کنارتم و می‌خوام کمکت کنم» استفاده کنید. همچنین به‌جای نصیحت کردن او، سعی کنید همدلی بیشتری داشته باشید و با دقت به حرف‌هایش گوش کنید.
۲. بازه زمانی استفاده از موبایل را به تدریج کاهش دهید
به‌جای این‌که کودک خود را از بودن در شبکههای اجتماعی منع کنید، بازه زمانی را کم‌کم مشخص کنید و آن را طی روزهای بعد کمتر کنید. برای مثال می‌توانید به او بگویید که امروز به‌جای ۳ ساعت، ۲ ساعت آنلاین باشد و بعد از آن با هم بازی کنید. به مرور آن را به ۱:۳۰ و ۱ ساعت در روز کاهش دهید تا کودک مضطرب نشود و احساس نارضایتی نداشته باشد. ضمنا اجازه ندهید کودک در اتاق خواب از تلفن‌همراه یا تبلت استفاده کند.
۳. از معلم یا مشاور کمک بگیرید
از وضعیت درسی فرزند خود و نحوه ارتباط با هم‌کلاسی‌هایش در مدرسه باخبر شوید. از معلمش بپرسید که این اواخر چه تغییراتی در رفتارش مشاهده کرده است که با همیشه فرق دارد. گاهی ممکن است کودک در خانه چیزی بروز ندهد، اما در مدرسه رفتارهای غیرعادی داشته باشد.
مراجعه به روان‌شناس هم می‌تواند به درمان سریع‌تر و بهتر کمک کند، اما جلسات درمان باید به طور منظم ادامه پیدا کند تا کودک از این بحران بیرون بیاید.
۴. الگوی رفتاری مناسبی برای کودک خود باشید
فرزندان از والدین خود الگوبرداری می‌کنند. اگر شما هم وقت زیادی را در شبکههای اجتماعی می‌گذرانید، کودک هم این را یاد می‌گیرد و تأثیر منفی روی او خواهد داشت. سعی کنید وقتی که فرزندتان کنار شما است، از موبایلتان استفاده کنید و بعد از مدت زمان کوتاه و مشخصی آن را کنار بگذارید تا او هم مانند شما رفتار کند.
در پایان پیشنهاد می‌کنیم که این مطلب نوشدارو را هم مطالعه کنید: راهنمای جامع استفاده از موبایل، تبلت و تلویزیون برای کودک و نوجوان: سن شروع، مدت‌زمان مناسب و راهکارهای مدیریت.
